Son günlerde Türkiye'de yayımlanan raporlar sofralarımıza ulaşan gıdalardaki pestisit kalıntılarına dair endişeleri artırıyor. Greenpeace Türkiye'nin Nisan 2025'te yayımladığı "Pestisitler ve Çocuklar" raporuna göre, İstanbul'da market ve pazarlardan alınan 155 ürünün %61'inde birden fazla pestisit kalıntısı tespit edildi. Bu ürünlerin %33'ünde ise yasal mevzuata aykırı pestisit kullanımı belirlendi. Bu veriler, pestisitlerin gıda güvenliği ve özellikle çocuk sağlığı üzerindeki potansiyel risklerini bir kez daha gündeme taşıdı.

Bu yazımızda pestisitlerin ne olduğu, gıdalarımıza nasıl bulaştığı, hangi ürünlerde daha sık rastlandığı ve sağlığımız üzerindeki etkileri gibi konuları ele alacağız. Hadi gelin yazımıza geçelim.

Pestisit Nedir?

Pestisitler, tarım ürünlerinde verim ve kalite kaybına sebep olan zararlı organizmalardan (böcekler, otlar, mantarlar, kemirgenler vb.) korumak amacıyla kullanılan kimyasal maddelerdir. Tarımda yaygın olarak kullanılan bazı pestisit isimleri şu şekildedir:

Herbisitler: Yabancı otları yok etmek için kullanılır.

İnsektisitler: Zararlı böcekleri yok etmek için kullanılır.

Fungisitler: Mantar ve küf oluşumunu engeller.

Rodentisitler: Kemirgenleri öldürmek için tercih edilir.

Amerika’da 800’den fazla pestisit ruhsatlı olarak kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları aşırı miktarlarda kullanıldığı için çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir. Yaygın kullanım nedeniyle insanlar; evlerinde, okullarında, işyerlerinde ve diğer tesislerde çeşitli yollarla düşük seviyelerde pestisit kalıntısına maruz kalabilirler. Pestisitler, yemek yeme, içme, soluma ve cilt teması yoluyla vücuda girebilir.

Pestisitler Besinlerde Neden ve Nasıl Bulunur?

Dünyada gıdaların zararlı organizmalar tarafından zarar görmemesi veya yok edilmemesi için 1000'den fazla pestisit kullanılmaktadır. Her pestisitin farklı özellikleri ve toksikolojik (insan vücuduna olan zararlı etkisi) etkileri vardır. Ancak bu maddeler doğru tekniklerle uygulanmadığında (bilinçsiz uygulamalar) veya hasat öncesi yeterli bekleme süresi gözetilmediğinde, gıdaların üzerinde kalıntı olarak kalabilir. İşte bu kalıntılar soframıza gelen sebze ve meyvelerle birlikte vücudumuza girme riski taşır.

Pestisitlerin yasalara uygun ve bilinçli bir şekilde kullanılması halinde hasat sonrası gıdalarda kalıntı olarak bulunmaması gerekmektedir fakat besinlerde pestisit kalıntılarının kalmasının bazı sebepleri vardır:

Aşırı ve bilinçsiz kullanım: Üreticiler daha fazla verim alma ya da zararlı organizmaları hızlıca yok etme amacıyla önerilen dozajın üzerinde pestisit kullanması.

Yanlış zamanlama: Hasattan kısa süre önce yapılan ilaçlama, pestisidin gıda üzerinden ayrışması için gerekli sürenin tamamlanamamasına neden olur.

Yanlış uygulama yöntemleri: Rüzgârlı havada ilaçlama, pestisidin komşu tarlalara veya istenmeyen alanlara dağılmasına yol açabilir.

Yetersiz denetim: Tarımsal üretimde denetimlerin eksik veya etkisiz olması, pestisit kalıntılı ürünlerin piyasaya ve sofralara ulaşmasına neden olabilir.

Tüm bu sebepler gıdaların pestisit içermesine sebep olabilir.

Bir diğer önemli nokta ise bazı pestisitlerin meyve ve sebzelerin iç dokusuna kadar nüfus edebilmesidir. Bazı kimyasallar bitki dokusuna nüfuz ederek yıkama ya da soyma işlemleriyle tamamen uzaklaştırılamayabilir. Bu nedenle sadece bireysel temizlik yöntemleri değil, aynı zamanda üretimden itibaren bilinçli ve kontrollü bir yaklaşım da çok büyük önem taşımaktadır.

Pestisitlere Nerede ve Ne Zaman Maruz Kalırız?

İnsanlar her gün az miktarda da olsa pestisitlere maruz kalmaktadır. Bu kimyasallar yiyecek ve içeceklerin yanı sıra solunum yoluyla ya da ciltle temas ederek vücuda girebilir. Evler, okullar ve iş yerleri dahil olmak üzere pek çok farklı ortamda pestisit maruziyeti yaşanabilir çünkü pestisitler yalnızca tarımsal alanlarda değil, aynı zamanda şehir yaşamında da haşere ve kemirgenlerle mücadelede yaygın biçimde kullanılmaktadır. Ayrıca bu maddeler uygulandıkları bölgeden emilim, buharlaşma, yüzey akışı, süzülme ya da spreyin rüzgarla taşınması gibi yollarla çevredeki diğer alanlara da yayılabilmektedir.

(Kaynak: Çevre İklim ve Sağlık İçin İş Birliği - Pestisitler ve Sağlığa Etkileri)

Tarımda kullanılan pestisitlerin zararlarına dair artık yeterli bilimsel kanıt mevcuttur. Araştırmalar, şehirlerden yayılan pestisitlerin de en az tarladan gelen pestisitler kadar çok ve etkili olduğunu göstermektedir. Fetüsten anne sütüne, çeşme sularından okul bahçesine kadar hemen her yerde pestisitlerin olumsuz etkilerine maruz kalınabilmektedir.

Hangi Ürünlerde Daha Sık Pestisit Kalıntıları Görülür?

Pestisit kalıntıları, bazı sebze ve meyvelerde diğerlerine göre daha sık ve yoğun şekilde görülebilmektedir. Bu durum hem ürünün yetiştirilme biçimi hem de ürünün zararlı organizmalara karşı daha savunmasız olmasıyla ilgilidir. Özellikle kabuğu ince, soyulmadan tüketilen ya da yüzeyi girintili çıkıntılı olan ürünlerde pestisit kalıntıları kalma olasılığı çok daha yüksektir.

Türkiye ve dünyada yapılan çeşitli analizlere göre en çok kalıntı tespit edilen ürünlerden bazıları şunlardır:

• Çilek
• Elma
• Üzüm ve üzüm yaprağı
• Biber 
• Domates
• Salatalık
• Ispanak ve marul gibi yeşillikler
• Kiraz ve şeftali gibi ince kabuklu meyveler

Pestisit bulundurma olasılığı yüksek olan gıdaları bilmek bilinçli tüketim için oldukça önemlidir. Yüksek risk barındıran ürünlerde organik veya güvenilir üretici kaynaklı ürünlerin tercih edilmesi pestisit kalıntısı riskini azaltmak açısından faydalı olabilir.

Peki pestisit kullanılarak yetiştirilen gıdalar yenmek için güvenli midir? 

Amerika Çevre Koruma Ajansı (EPA), bir meyve veya sebzede pestisit kalıntısı tespit edilmesinin, bunun güvenli olmadığı anlamına gelmediğini belirtmektedir. Meyve, sebze, tahıl ve diğer gıdalarda kalabilen çok az miktarda pestisit; ürünler hasat edildiğinde, taşındığında, ışığa maruz bırakıldığında, yıkandığında, hazırlandığında ve pişirildiğinde önemli ölçüde azalır. Tespit edilebilir bir pestisit kalıntısının varlığı, kalıntının güvenli olmayan bir seviyede olduğu anlamına gelmez.  Bu kalıntı miktarlarının maksimum izin verilen seviyeyi aşmaması gerekmektedir.

Hangi Miktarda Pestisit Tehlikelidir?

Pestisitlerin ruhsat alıp doğal ortamda kullanılabilmesi için iyi laboratuvar uygulamaları (GLP) ilkelerine uygun laboratuvarlarda, deney hayvanları üzerinde bir dizi test yapılmaktadır. Bu testlerde hayvanlarda hiçbir olumsuz etki yaratmayan en düşük doz seviyeleri belirlenir. Bu dozun %1’i, insanların yaşamları boyunca herhangi bir sağlık sorunu yaratmayan günlük alınabilir doz (acceptable daily intake - ADI) olarak kabul edilir. Günlük alınabilir dozun altında kalacak şekilde belirlenen maksimum kalıntı limiti (maximum residue limit - MRL), tarımsal ürünlerde veya ürünlerin içinde bulunmasına yasal olarak izin verilen en yüksek pestisit konsantrasyonudur. MRL değeri, pestisitin doğru bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını kontrol etmek için önemli bir ölçüttür. Bu değer ürünün tüketim miktarına bağlı olarak farklı ülkelerde farklı seviyelerde belirlenebilir.

(Kaynak: https://zimid.org/wp-content/uploads/2020/08/Pestisitlerin-dogru-kullaniminin-saglanmasi.pdf)

Tarım ve Orman Bakanlığı, pestisit kalıntılarının önlenmesi amacıyla çeşitli programlar ve uygulamalar yürütmektedir:

Hasat Öncesi Pestisit Denetim Programı: Bu program, ürünlerin hasat öncesinde pestisit kalıntılarını kontrol edere, ürünlerin güvenli sınırlar içinde kalmasını sağlar.

Bitki Sağlığı Uygulama Programı: Tarım ve Orman Bakanlığının her yıl yayımladığı bu program, pestisit kullanımını düzenler ve denetimler için teknik talimatlar içerir.

Direkt olarak şu pestisitten şu kadar miktar tüketilmesi zararlıdır gibi bir veri olmasa da ülkemizde Tarım ve Orman Bakanlığının, Amerikada EPA’nın belirlediği oranlar üzerinde bir pestisit maruziyeti tehlikeli olarak kabul edilmektedir. Peki bu tehlike neye göre değişebilir?

• Yaş, vücut ağırlığı ve bağışıklık durumu gibi bireysel faktörler, pestisidin etkisini değiştirebilir.
• Bebekler, çocuklar, hamileler ve yaşlılar gibi hassas gruplar daha düşük miktarlardan bile etkilenebilirler.
• Uzun süreli, düşük dozda pestisit alımı bile kanser, hormonal bozukluklar, nörolojik etkiler gibi kronik sağlık sorunlarına yol açabilir.

Sonuç olarak pestisitlerin tamamen yok edilmesi belki mümkün olmasa da, yasal sınırların altında tutulması ve bu sınırların titizlikle denetlenmesi halk sağlığını korumak adına hayati önem taşır.

Pestisitlerin Sağlık Üzerindeki Etkileri Nelerdir?

Pestisitler, yalnızca zararlı organizmaları değil, insan sağlığını da olumsuz yönde etkileyebilecek kimyasal maddelerdir. Maruz kalınan pestisit türü, dozu, süresi ve kişinin duyarlılığına bağlı olarak çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir. Özellikle bebekler, çocuklar, hamileler, yaşlılar ve kronik hastalığı olan bireyler pestisitlerin etkilerine karşı daha hassastır.

Berkay Türkkan Fitness mobil uygulamasıyla antrenman ve beslenme adına ihtiyaç duyacağınız her şey cebinizde!

iPhone için App Store'dan ücretsiz indir!

Google Play'den ücretsiz indir!

Kısa Vadeli (Akut) Etkiler

Kısa sürede yüksek dozda pestisite maruz kalındığında aşağıdaki belirtiler görülebilir:

• Baş dönmesi, mide bulantısı
• Kusma, karın ağrısı
• Göz ve cilt tahrişi
• Solunum sıkıntısı
• Nörolojik semptomlar (baş ağrısı, bilinç bulanıklığı)

Tarım işçileri ve ilaçlama yapan kişiler bu akut etkiler açısından risk altındadır

Uzun Vadeli (Kronik) Etkiler

Uzun vadeli etkiler, düşük dozlarda sürekli maruziyet durumunda ortaya çıkmaktadır.

• Kanserler: Yapılan araştırmalar kanserler ve pestisitler arasında yakın ilişki tespit etmiştir. Pestisitlere maruz kalma ile yakından ilişkili kanserler arasında prostat, lösemi, burkitt lenfoma, nöroblastom, Wilms tümörü, Hodgkin dışı lenfoma, yumuşak doku sarkomu, yumurtalık kanseri, akciğer, mide, kolon, mesane ve rektum kanserleri gibi çeşitli kanserler bulunmaktadır.

ABD’de yapılan Tarım Sağlık Araştırmasında rutin olarak kullanılan 45 çeşit pestisitin prostat kanseri görülme sıklığının 1,14 kat arttığı gözlenmiştir.

• Sinir Sistemi Üzerine Etkileri: Özellikle organofosfat grubu pestisitler, Parkinson hastalığı, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), duygulanım bozuklukları, anksiyete, depresyon, zeka geriliği ve gecikmiş zihinsel gelişim gibi çeşitli nörolojik rahatsızlıklarla ilişkilendirilmiştir.

• Endokrin Bozulmalar: Bazı pestisitler hormon sistemini etkileyerek tiroid hastalıkları, kısırlık ve erken ergenlik gibi sorunlara yol açabilir.

Glifosatın östrojen, testosteron ve progesteron gibi üreme sistemi hormonları üzerine etkileri çok sayıda araştırmada gösterilmiştir. Etkiler arasında meme kanseri riski, sperm anormallikleri, düşük ve erken doğum bulunmaktadır.

• Böbrek ve Karaciğer Hasarı: Uzun süre pestisitlere maruz kalmak böbrek ve karaciğerde birikmeye yol açarak çeşitli sağlık problemlerine sebep olabilmektedir.

• Bağışıklık Sistemi Zayıflığı: Uzun süreli pestisit maruziyeti, bağışıklık hücrelerinin düzgün çalışmasını engelleyebilir ve bu da vücudu hastalıklara karşı daha duyarlı hâle getirebilir.

Pestisitlerden Nasıl Korunabiliriz?

Gıdalarda kullanılan pestisitlere direkt olarak müdahale edemesekte pestisit maruziyetini azaltmanın bazı yolları vardır:

• Organik tarımı tercih edin: Organik tarımda kimyasal pestisitlerin kullanımı minimum seviyededir veya yasaktır.
• Sebze ve meyveleri iyi yıkayın: Sebze ve meyvelerin üzerinde pestisit kalıntılarını azaltmak için doğru şekilde yıkanması önemlidir. Sebze ve meyvelerin sirkeli veya karbonatlı suda bekletilip sonrasında yıkanması pestisit uzaklaştırmak için daha etkili bir yöntem olarak görülmektedir.
• Kabuklu meyveleri soyun: Pestisitler meyvelerin kabuklarında daha çok birikebilmektedir. Bu sebeple meyvelerin kabuklarını soymak pestisit maruziyetini azaltmaktadır.
• Mevsimsel meyve ve sebze tüketin: Mevsiminde yetiştirilen sebze ve meyvelerde daha az pestisit kullanılmaktadır.
• Pişirerek tüketin: Kaynatma veya haşlama ile pişirme yöntemi, pestisitlerin bir kısmını yok edebilir, ancak bu yöntem de tüm kalıntıları ortadan kaldırmaz.
• Denetlendiğinden emin olduğunuz üretici ve satıcılardan alışveriş yapın.

Tüm bu adımları uygulamak üretim esnasında müdahil olunamayan pestisit kullanımının maruziyetini azaltılmasına yardımcı olacaktır.

Sonuç Olarak…

Pestisitler, tarımsal üretimde zararlı organizmaları kontrol altına almak için yaygın olarak kullanılan kimyasallardır. Ancak bilinçsiz, aşırı ve yanlış kullanım gıdalarda kalıntı oluşmasına ve dolayısıyla insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratmasına neden olabilir. Özellikle çilek, elma, üzüm, biber, marul, domates gibi kabuğuyla tüketilen ya da yüzeyi girintili çıkıntılı olan ürünlerde kalıntı riski daha yüksektir.

Pestisitlere; gıdalar, hava, su, ev içi ilaçlamalar gibi çeşitli yollarla her gün maruz kalabiliyoruz. Yüksek dozda akut maruziyet baş dönmesi, mide bulantısı gibi kısa vadeli sorunlara; uzun vadede ise kanser, hormonal bozukluklar, nörolojik etkiler, kısırlık gibi ciddi sağlık problemlerine yol açabilir. Bebekler, çocuklar, hamileler ve bağışıklığı zayıf bireyler bu etkilerden daha fazla zarar görebilir.

Pestisit kalıntılarının önlenmesi için yasal düzenlemeler ve denetim mekanizmaları büyük önem taşır. Tüketiciler olarak ise pestisit maruziyetini azaltmak için organik ürünler tercih etmek, sebze-meyveleri sirkeli veya karbonatlı suda yıkamak, kabuklarını soymak, mevsiminde tüketmek ve güvenilir üreticilerden alışveriş yapmak gibi adımları atmamız mümkündür.

Bir tüketici olarak pestisitleri tamamen yok etmek mümkün olmasa da, bilinçli üretim ve tüketim alışkanlıklarıyla sağlığımız üzerindeki riskleri önemli ölçüde azaltabiliriz.

Diyetisyen Can Kocakurt

Kaynakça

1. https://www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/pesticides
2. https://www.epa.gov/minimum-risk-pesticides/what-pesticidehttps://gidalab.tarimorman.gov.tr/gidareferans/Menu/76/Pestisit#:~:text=Bitki%20ve%20hayvanlara%20zarar%20veren,maddelerin%20t%C3%BCm%C3%BCne%20pestisit%20ad%C4%B1%20verilmektedir.
3. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/pesticide-residues-in-food
4. Ahmad MF, Ahmad FA, Alsayegh AA, Zeyaullah M, AlShahrani AM, Muzammil K, Saati AA, Wahab S, Elbendary EY, Kambal N, Abdelrahman MH, Hussain S. Pesticides impacts on human health and the environment with their mechanisms of action and possible countermeasures. Heliyon. 2024 Apr 4;10(7):e29128. doi: 10.1016/j.heliyon.2024.e29128. PMID: 38623208; PMCID: PMC11016626.ü
5. https://www.saglik.org.tr/yazilar/mutfakta-pestisit-kontrolu-meyve-ve-sebzelerdeki-tarim-ilaci-tehlikesi
6. https://www.greenpeace.org/turkey/blog/yeni-raporumuz-155-urunun-yuzde-altmisbirinde-coklu-pestisit-kalintisi-bulundu/?utm_source=chatgpt.com